دانستنی‌ها از گاهشماری ایرانی

 

با فرارسیدن سال جدید و آغاز دگردیسی طبیعت، ذهنمان معطوف به تغییر و تحولی زیبا در اطرافمان می‌شود. زمین یک دور دیگر از خط پایان عبور می کند و قدم در سالی جدید می گذارد. حرکت انتقالی زمین دستمایه شمردن روزها و سپری کردن ایام است.

زمین ما مضرب دقیقی از روزها را برای گذر از خط پایان انتخاب نمی‌کند. به عبارت دیگر 365 روز تمام برای عبور از خط پایان سال حساب نمی‌گردد. مدت حرکت انتقالی زمین اندکی بیشتر از 365 روز کامل طول می‌کشد که مابقی به صورت اعشار به طور متوسط 365.24219878 روز خواهد بود. در تقویم هجری شمسی، این مقدار اضافه باید هر چند سال یکبار جمع و به انتهای آخرین ماه سال اضافه شود تا تقویم دچار خطا نگردد. به این ترتیب هر 4 یا 5 سال یک بار، یک روز به تقویم هجری شمسی اضافه می‌شود تا یک روز اضافه داشته باشیم که به آن کبیسه می‌گویند. کبیسه‌ها دقت تقویم‌ها را از گذشته تاکنون به ما نشان داده‌اند. محاسبه نادرست کبیسه ها در گذشته موجب بروز خطاهای فاحش در تقویم یزدگری و حتی تقویم میلادی شده بود و از این رو حاکمان مجبور به تصحیح تقویم می‌شدند.

 

میرزاعبدالغفار نجم الدوله

 

تقویمی بدون خطا

از گذشته‌های دور تاکنون، لزوم استخراج تقویمی بدون خطا و استفاده از آن مورد بحث دانشمندان مختلف بوده است. تقویمی که بر نظم گردش زمین به دور خورشید و انطباق با فصول برابری کند. ایرانیان در این زمینه همواره پیش قدم بوده‌اند و اصول و پایه‌ تقویمشان را بر نظم حرکت انتقالی زمین به دور خورشید منطبق کرده‌اند. 

بر اساس طرحی که در مجلس شورای ملی در سال 1303 هجری شمسی برجی ارائه شد، قانون تبدیل ماه ها به فارسی تصویب گردید. پس از سال 1265 هجری شمسی که میرزاعبدالغفارخان نجم‌الدوله اصفهانی اولین سند مربوط به تقویم هجری شمسی را در تقویم سال 808 جلالی منتشر کرد، این تقویم رفته رفته رسمیت یافت. ولی ماه‌های این تقویم به صورت واقعی حساب می شد. یعنی ماه حمل (فروردین فعلی) ممکن بود در سالی 30 روز، در سالی دیگر 31 روز یا حتی 32 روز نیز باشد. بنابراین طبق تحقیقات میرزا ابوالقاسم خان نجم (نوه دختری میرزا عبدالغفارخان) مشخص شد که زمین شش ماه اول سال را طولانی تر و در حدود 186 روز می‌پیماید. در عوض شش ماه دوم در حدود 179 روز است که به علت مدار بیضی زمین به دور خورشید است. پس به شکل قرارداد شش ماه 31 روز، پنج ماه 30 روز و ماه آخر 29 روز و در سال های کبیسه 30 روز منظور شد.

 

 

باورهای نادرست از تقویم هجری شمسی

در قانونی که در شب 11 فروردین 1304 به تصویب رسید چند مورد مهم اشاره شده است که اکنون در برخی موارد رعابت نمی‌شود.

نخست آن که مبدأ تقویم هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه است که در برخی منابع فعلی در حال حاضر به اشتباه آن را 1396 جلالی ذکر می کنند. در حالی که مبدأ تقویم جلالی 457 سال با تقویم هجری شمسی متفاوت است. برای مثال سال 1396 هجری شمسی مطابق با 939 جلالی است.

دوم آن که در اسامی ماه‌های فارسی، امرداد (امرتات) به معنی بی‌مرگی و جاودانگی به اشتباه مرداد ذکر می‌شود که در این صورت معنی عکس می‌دهد.

سوم آن که ترتیب سال‌شماری خطا-اویغور یا همان تقویم ترکی-مغولی یا حیوانی از سال 1304 منسوخ شده است. زیرا این تقویم که از واردات فرهنگ مغولی- چینی در زمان تسلط مغولان بر ایران است، ریشه‌ای در فرهنگ و آیین مردم ایران زمین ندارد.

 

 

سال شمسی حقیقی یا متوسط؟

پس از تصویب تقویم هجری شمسی، همواره بین صاحب نظران درباره استفاده از تقویم هجری شمسی متوسط و حقیقی یا اعتدالی اختلاف‌نظرهایی وجود داشته است. از جمله به وجود آمدن خطا در تقویم متوسط و منطبق نبودن تحویل سال شمسی متوسط بر سال شمسی حقیقی خود امکان عدم تبعیت از آن را گسترش داده است. مسئله‌ای مهم که هنوز توسط برخی از افراد دنباله‌رو دارد تا کبیسه 5 ساله آینده که در سال 1408 روی می دهد به نوعی تغییر کند!

مدت سال شمسی حقیقی مقدار ثابتی نیست و بین 365 شبانه روز و 5 ساعت و 32 دقیقه تا 365 شبانه روز و 6 ساعت و 4 دقیقه (کتاب تقویم 4020 ساله شمسی، نوشته محمدرضا صیاد و علی ابراهیمی سراجی) تغییر می‌کند. ولی مدت سال متوسط شمسی بر اساس برخی از محاسبات نجومی حدود 365 شبانه روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است. بر این اساس برخی کارشناسان معتقدند که تقویم شمسی در یک دوره 128 یا 2820 سال تکرار می‌شود. ولی مطالعه طولانی تقویم شمسی نشان می‌دهد که برای مثال در یک بازه 2438 ساله، فقط دو بار دوره 128 ساله تکرار شده است و تقویم هجری شمسی حقیقی مطابقتی بر تقویم هجری شمسی متوسط ندارد.

 

 

اصول کبیسه‌ها در تقویم هجری شمسی

در تقویم هجری شمسی حقیقی کبیسه‌ها با قاعده نورو تحویلی اعمال می‌شود. بر این اساس اگر لحظه تحویل سال قبل از لحظه ظهر حقیقی نسبت به مدار 52.5 درجه (نصف النهار رسمی) ایران محاسبه شود، آنگاه همان روز به عنوان آغاز نوروز درنظر گرفته می‌شود. ولی اگر لحظه تحویل سال بر لحظه ظهر حقیق منطبیق یا از آن عبور نماید، فردای آن روز به عنوان نوروز یا همان یکم فروردین لحاظ می‌شود.

این قاعده برای اعمال کبیسه و همچنین فاصله تحویل سال با ساعت صفر یکم فروردین است که از مثبت و منفی 12 ساعت بیشتر نباشد. عبور از لحظه ظهر حقیقی مبنایی برای کبیسه شدن سال شمسی حقیقی است. بنابراین بر اساس قاعده نوروز تحیلی وقتی تحویل سال 1395 هجری شمسی در ساعت 08:00:12 روی می دهد، تحویل سال در یکم فروردین 1395 واقع می‌شود. ولی تحویل سال 1396 هجری شمسی در ساعت 13:58:40 روی می‌دهد و لحظه ظهر حقیقی نیز ساعت 12:07:26 دوشنبه 30 اسفند 1395خواهد بود. بنابراین تحویل سال از لحظه ظهر می‌گذرد و یک روز کبیسه در تقویم هجری شمسی ظاهر می‌شود.

 

 

دوره های کبیسه

در تقویم هجری شمسی هر 29، 33 و 37 سال یک بار کبیسه 5 ساله ظاهر می‌شود. به علت آن که سال شمسی حقیقی معمولا به شش ساعت تمام نمی‌رسد، به مرور زمان آهنگ افت تحویل سال را شاهد هستیم که پس از چهار سال نمود بهتری پیدا می کند. برای مثال در چهار سال قبل یعنی 1392 هجری شمسی در ساعت 14:31:56 روی داده است و اکنون به میزان حدود 33 دقیقه تحویل سال به عقب بازگشته است. جدول زیر که تحویل سال را از 1396 تا 1412 هجری شمسی نشان می دهد بهتر می تواند این آهنگ را به شما نشان دهد.

 

 همان طور که در این جدول مشخص است، کبیسه 5 ساله بعدی در سال 1408 روی می‌دهد و تحویل سال 1413 با پدیده زیبای خورشیدگرفتگی کلی روبه‌رو می‌شود. 30 اسفند 1412 حدود ساعت 15 به وقت مرکزی ایران شاهد خورشیدگرفتگی کلی خواهیم بود و حدود 1 ساعت و 47 دقیقه بعد، خورشید تابان به نقطه اعتدال بهاری می‌رسد و فرصتی بسیار مغتنم برای تلفیق آیین و هنر و علم ایران زمین خواهد بود.

 

 

مجله نجوم فرا رسیدن سال نو را به همه شما همراهان صمیمی شادباش می‌گوید. امیدواریم سالی همراه با موفقیت و شادکامی پیش رو داشته باشید.

 

نویسنده: علی ابراهیمی سراجی/ مجله نجوم